Schuld

Een van de mooiste smoezen die een mens kan bedenken als hij wordt beschuldigd van iets naars: ‘Ik was mezelf niet.’ Als je jezelf niet bent dan ben je niet toerekeningsvatbaar en heb je geen schuld.  Behalve als je humorist bent, zal je niet zeggen dat je zichzelf niet was als je net een oud vrouwtje de weg hebt helpen oversteken.

Misschien geen goed voorbeeld, want als het oude vrouwtje struikelt door haar eigen schuld geeft ze jou misschien de schuld en kun je de rest van je leven kromliggen voor de schadevergoeding. Behalve als jij dan weer zegt dat je het deed in een vlaag van verstandsverbijstering en dan ben je geen humorist, maar iemand die oog heeft voor zijn financieel welzijn.
Iemand beweert dat hij met zijn volle verstand een waxinelichtjeshouder naar de gouden koets heeft gegooid. Dat is iets dat de officier van justitie niet wenst te geloven, want zo iemand dient tbs te krijgen, dan zijn we langer van hem af. Door ervaring en omstandigheden veranderen we nogal in de loop van ons leven. Als we net doen alsof we ons daarvan bewust zijn, noemen we onszelf bij ons volle verstand. Er moet constant een terugkoppeling zijn tussen onze daden en ons bewustzijn daarvan. Een gezonde puber vindt zijn bruuske gedrag volstrekt normaal. Een soldaat die een bom gooit op een Al Quaida-nest en daarbij een half dorp in puin gooit, vindt zijn daad volledig legitiem. Als ik mijn geliefde in een opwelling een bosje afgehakte plantaardige geslachtorganen geef, zal men mij prijzen en ik vind mezelf dan ook een goeie gozer.
Er wordt door psychologen en hersenonderzoekers behoorlijk aan de poten gezaagd van het concept van de vrije wil. Dat is iets dat ik toejuich. Van jongs af aan heb ik aan die vrijheid getwijfeld. Maar het levert wel een aantal nieuwe problemen op.
Mezelf beschouwend als een rationeel persoon, heb ik toch altijd het idee gehad dat ik maar wat deed en ik was slim genoeg om er een passende motivatie bij te verzinnen. Maar er zijn gelukkig omstandigheden waar er tijd genoeg is om een beslissing te nemen. We gingen een duur fototoestel kopen, nodig voor ons werk. Dagenlang de ene review na de andere bekeken. Zorgvuldig lijstjes gemaakt met de specificaties. Proberen te bedenken waar we de camera nu echt voor zouden gaan gebruiken. Camera C en camera N bleven over. Uiteindelijk vraag ik aan de winkelier welke  hijzelf zou nemen. De rol van objectieve, betrouwbare verkoper speelde hij uitstekend. Ik liet me door zijn advies leiden. Ik had me een hoop tijd kunnen besparen door gelijk naar de man toe te gaan en hem te vragen wat hij kon aanraden voor het betreffende budget. Hetzelfde resultaat. Het verschil is dat ik nu een aantal argumenten heb voor de aankoop. Mijn idee van mijn rationaliteit is bevestigd en dat geeft een goed gevoel.
Ik heb medelijden met de jongens en meisjes van het Pieter Baan Centrum, de observatiekliniek van Justitie. Ze krijgen iemand binnen die zijn vriendin met een brandblusser de hersens heeft ingeslagen en naderhand nog een agent vermoord met diens eigen wapen. Dat de man het gedaan heeft, is bewezen. Maar was hij nou geheel, gedeeltelijk of niet toerekeningsvatbaar? Dat mogen ze daar uitzoeken. Ik heb geen idee wat ze daar doen, maar ze komen tot de conclusie dat hij geheel toerekeningsvatbaar is of was, maar ze kunnen desondanks niet uitsluiten dat bij de dader toch sprake is van psychiatrische problematiek. Ik hoor mijn klompen breken. Begrijpen ze zelf wel wat ze bedoelen? Ik hoorde dat de rechtbank vond dat de tijd tussen de twee moorden zodanig was, dat hij over de tweede had kunnen nadenken en dan ben je meer schuldig.
Er wordt hier uitgegaan van de idee dat wij onszelf kunnen controleren. Dat is gedeeltelijk waar: er zijn betrekkelijk veel volwassenen die zichzelf redelijk in de hand kunnen houden, iets dat we bij peuters en dementen behoorlijk verminderd aantreffen. Ik heb in mijn prille jeugd een keer mijn buurjongetje met een schep op zijn kop geslagen. Met de platte kant, maar toch. Ongetwijfeld vond ik toen dat ik daar een reden voor had. Een wezenloze blik in zijn ogen, bijvoorbeeld.
Als er nu iemand in mijn aanwezigheid bedreigd wordt die ik liefheb en ik heb een schep bij me, dan zal ik slaan. Met de scherpe kant. Op de kop van de bedreiger. Maar dat is noodweer, zult u zeggen. Inderdaad, maar ik zal een verdomd goede advocaat nodig hebben. Dit is juridisch een zeer ingewikkelde zaak. Op zijn minst moet ik een heftige gemoedstoestand gehad hebben tijdens het hanteren van de schep, anders tipt het niet. Als ik iemand zou zijn die emotioneel ijskoud is, zou ik me dus niet kunnen beroepen op noodweer, maar aan de andere kant vinden we zo iemand gestoord. Daar zal ongetwijfeld een psychiatrisch-wetenschappelijke term voor zijn. Dus de conjunctureel gestoorde wordt vrijgesproken en de structurele krijgt tbs. Dat zou een vorm van logica zijn, maar de logica van het recht is een wanhopige. Een ‘gewetenloze’ moordenaar krijgt de hoogste straf, terwijl gewetenloosheid een argument voor strafvermindering zou moeten zijn, want wij dienen volgens de hier vigerende moraal een geweten te hebben. Iemand zonder moraal is ziek, vinden we hier ‘met zijn allen’.
Maar emoties gelden dus als verzachtende omstandigheid. Een berekenend brein is verdacht. Er is een uitgebreide bibliografie over de mens Adolf Hitler. Ik heb nooit een boek over die man gelezen, maar ik lees wel eens een boekbespreking en van een kundig gemaakte documentaire ben ik ook niet vies. Er zijn velen die die man willen duiden. Was hij nou gek of niet? Als je werkelijk denkt dat de joden de schuld van alles zijn, ben je geen intellectuele hoogvlieger, maar hij was absoluut niet de enige antisemiet. Het is altijd fijn om een bevolkingsgroep alle zonden op zich te laten nemen. Dat schept mentale rust. Er zijn biografen die Hitler zien als een gestoorde idioot die een geweldig charisma had en daarmee de Duitse bevolking een rad voor ogen draaide en ze relatief onschuldig een oorlog in voerde. Anderen zien hem als een machtsbeluste, berekenende en omhooggevallen acteur, waar de Duitsers maar al te graag in wilde geloven. Het ligt natuurlijk iets subtieler, uiteraard, maar im grossen und ganzen komt het daar wel op neer.
Als we hem nu zouden berechten? (Helaas doen wij niet meer aan de doodstraf.) Levenslang of tbs? Zou hij zeggen dat hij zichzelf niet was toen hij Rusland binnenviel? Achteraf een domme zet. Zou zijn advocaat ontoerekeningsvatbaarheid aanvoeren? Zou hij in andere omstandigheden, bijvoorbeeld als hij de kunstacademie met lof had afgemaakt, alleen met een toenmalig equivalent van een waxinelichtjeshouder hebben gegooid?